ساز دوتار از سازهای قدیمی ایرانی است. این ساز از سازهای پرطرفدار در آسیای مرکزی است و قدمت آن به چندین هزار سال قبل برمی گردد. نام سازِ دوتار برگرفته از دو سیم اصلی این ساز است که تولید نغماتِ موسیقی به وسیله همین دو سیم انجام می شود. از گذشته و طبق متون تاریخی و آثار محققین و سفرنامه های دانشمندانِ مختلف، ساز دوتار را به تنبور خراسان نیز می شناختند.
فهرست مطالب
تاریخچه ساز دوتار
همانطور که گفته شد در بسیاری کتب موسیقی در گذشته نیز توصیحاتی در مورد ساز تنبور خراسان آمده است. از نمونه های معروف می توان به: موسیقی الکبیر نوشته فارابی، کتاب المدخل الی الموسیقی نوشته ابو علی سینا، لغت نامه دهخدا، فرهنگ معین، مقالات فارمر و…که در مورد تنبور خراسان مطالبی آورده شده است، اشاره کرد. در حجاری های دوران اشکانیان نقش تنبور دیده شده است و از آنجایی که زادگاه اشکانیان در شمال شرق ایران بوده است مدرک و سندی است که زادگاه اصلی دوتار یا تنبور خراسان، همان خراسان می باشد.
از آنجایی که در کلیه ی متون تاریخی نامی از دوتار نیامده و صرفا نام تنبور خراسان ذکر شده و در حال حاضر تنها ساز موجود در خراسان دوتار است که ساختار آن بسیار با توضیحات کتاب موسیقی الکبیر همخوانی دارد محققان به این نتیجه رسیده اند که تنبور خراسان همان ساز دوتار است و شاید علت تغییر نام آن به دوتار، پیدایش ساز سه تار و یا تنبور کردستان باشد به همین علت ساز تنبور با داشتن دو سیم به دوتار تغییر نام پیدا می کند.
اجزای تشکیل دهنده ساز دوتار
مهمترین جزء تشکیل دهنده دوتار چوب است که کاسه ی آن معمولا از جنس چوب درخت توت و دسته ی آن معمولا از جنس چوب درخت زردآلو ساخته می شود. صفحه ساز نیز معمولا از جنس چوب درخت توت است. سیم گیر که سیم ها بر روی آن وصل می شود از جنس چوب درخت توت یا زردآلو است. خرک ساز که از بازی و حرکت اضافه ی سیم ها جلوگیری می کند و معمولا از قطعات کوچک چوبی یا پلاستیکی ساخته می شود. پرده ها از جنس نخ پلاستیکی و یا روده‌ی گوسفند هستند و برای تنظیم کوک نت های ساز از آنها استفاده می شود و دست نوازنده هنگام نواختن پشت پرده ها قرار می گیرد.
تارها نقش اصلی را در نواختن موسیقی به عهده دارند و در گذشته از جنس ابریشم بودند. گوشه ها در قسمت دو طرف انتهایی ساز دوتار قرار دارد فاصله دو گوشه از هم 5 سانتی متر است و جنس گوشه ها هماهنگ با دسته ساز از جنس چوب درخت زرد آلو است. کار اصلی گوشه کوک کردن سیم های ساز است و شبیه به پیچ هستند.
دوتار شرق خراسان
در مورد تعداد دستان یا پرده ها در دوتار شرق خراسان اختلاف نظر وجود دارد. در گذشته از 9 دستان استفاده می شده است و امروزه از 13 تا 17 دستان استفاده می شود. ساز دوتار از اسا جزو سازهای مجلسی به حساب می آمده و همراه با این ساز از دایره نیز استفاده می شده است.
دوتار شمال خراسان
در دوتار شمال خراسان از 12 دستان استفاده می شود. نوازنده دوتار در شمال خراسان را بخشی می نامند که هم کار نوازندگی می کند و هم خوانندگی، داستان سرایی و ترانه سرایی. در شمال خراسان این ساز همراه هیچ ساز دیگری نواخته نمی شود و از این ساز در مجالس و جشن ها نیز استفاده می شود.
دوتار ترکمن گلستان
دوتار ترکمنی 13 دستان دارد و نوازندگان دوتار ترکمنی را نیز بخشی یا باغشی می نامند از این ساز نیز در محافل شادی و عروسی استفاده می شود. کمانچه یکی از سازهای اصلی منطقه ترکمن است و همراه با دوتار نواخته می شود که قیجاق نام دیگری برای کمانچه این منطقه است.
دو نوع دیگر دوتار عبارتند از ساز کتول گلستان و ساز شرق مازندران
ساز کتول گلستان: نوازندگان منطقه کتول از تکنیک های ساده شده منطقه ترکمن برای نواختن دوتار خود استفاده می کنند. تعداد 11 دستان بر روی دوتار کتول گلستان قرار می گیرد و مانند انواع دیگر دوتار برای مجالس جشن و پایکوبی از آن استفاده می شود.
دوتار شرق مازندران: نوازندگان شرق مازندران از مخلوط تکنیک های نوازندگی مناطق ترکمن و شرق خراسان برای نواختن ساز دوتار استفاده می کنند. تعداد 8 دستان بر روی این نوع دوتار قرار دارد. معمولا این ساز در مجالس عروسی و پایکوبی با سازهای دایره یا تنبک همراه می شود.
>> برای آموزش این ساز محلی فولکولوریک می توانید به بهترین آموزشگاه موسیقی در کرج مراجعه کنید <<
