معرفی ساز قوپوز یا چگور

چگور یا ساز قوپوز، سازی است از مجموعه ساز زهی منوط به تنبور که به آن دو تار هم گفته می شود. این ساز تشکیل شده از یک تکه چوب مجوف به صورت عودی کوچک می باشد که شامل ۵ وتر می باشد. ساختار این ساز زهی از یک کاسه گلابی شکل و دسته ای چون دسته تنبور ایجاد شده است.

مشخصات ساز چگور

کاسه ساز چگور از ساز سه تار هم بزرگ تر می باشد. مدلی از چگور شامل دو تار فلزی است بدین علت آن را دوتار می گویند. نواختن این ساز همچنان در بین ترکمن ها و آذری ها مرسوم می باشد. چوگور مرسوم در مناطق ترک نشین ایران و جمهوری آذربایجان همواره ۹ سیمه می باشد و تقریبا این ساز از ۲ تار و تنبور بزرگ تر می باشد. چگور در حضور عاشیق ها در آذربایجان قوپوز نام دارد و سازی مشابه باغلاما می باشد.
فرق چگور عادی در نواحی همدان با قوپوز نواحی دیگر آذربایجان در کوک سیم ها و شمار و فاصله میان پرده ها می باشد. حتی ساز های نامبرده در شکل و سایز کاسه و صفحه اختلاف کمی با هم دارند.

آموزش ساز قوپوز

قوپوز در آذربایجان ساز نامیده می شود. این ساز همانند ۲ تار شامل کاسه ای گلابی شکل می باشد که به دسته وصل شده است. این ساز شامل ۱۴ الی ۱۵ پرده می باشد که برخی هم شامل ۱۹ پرده می باشند. این ساز خوش آوا دارای ۹ سیم از جنس فولاد می باشند که هر ۳ سیم معمولا دارای کوک واحدی می باشند. بدین جهت شامل ۹ گوشی است.

سیم ها در راستای دسته و کاسه ساز امتداد یافته اند و با قرار دادن انگشت و زخمه زدن، آوا ها ایجاد می شوند. روی ۳ رشته سیم تحتانی که با همدیگر هماهنگ کوک شده اند انگشت گذاری می شود و نغمه تولید شده به وسیله سایر سیم ها همراهی می شود. در حقیقت به جز ۳ رشته سیم اول روی سایر سیم ها انگشت گذاری نمی شود.

روی بخش طنینی این ساز تعدادی حفره کوچک وجود دارد. جنس این کاسه از چوب توت و جنس دسته و گوشی ها از چوب گردو می باشد. در زمان ساز زدن، نوازنده، ساز را توسط تسمه ای که از زیر کاسه طنینی ساز توسط رینگ راه اندازی شده بر شانه سمت راست خود می گذارد و به شکل ایستاده آن را می نوازد.

ساز قوپوز به وسیله عاشیق نواخته می شود. فهرست عاشیق حاوی داستان های عاشقانه و حماسی می باشد. داستان ها به شیوه شفاهی نسل به نسل از استاد به شاگرد آموزش داده می شود. بهترین آموزشگاه موسیقی در کرج جهت تعلیم این ساز خوش آوا زیاد می باشند ولی در بین آنها می توان به آموزشگاه ساز نو کرج اشاره نمود. کلاس ساز قوپوز در این آموزشگاه برگزار می شود. آموزش این ساز به شکل هفتگی برگزار می شود و هنر جو ها به راحتی می توانند خود، روز و زمان کلاس را تعیین نمایند.

این ساز در این مرکز به وسیله بهترین استاد ها آموزش داده می شود. این آموزشگاه تاکنون توانسته هنرجو های متبحر و کاربلدی را به موسیقی کشور وارد نماید.

اجزای مختلف ساز قوپوز

ساز قوپوز شامل اجزای متنوعی به شرح زیر می باشد:

دسته

دسته چگور خوش آهنگ از نوع چوب بلوط یا راش می باشد ولی در قدیم بکارگیری از چوب درخت زردآلو خیلی مرسوم بوده است.

گوشی ها

یکی از اجزاء اصلی ساز قوپوز گوشی های آن می باشد. جهت تولید گوشی ها اکثرا از چوب گردو و شمشاد بهره برده می شود.

کاسه و صفحه بالایی ساز

سازندگان ساز از قدیم جهت تولید کاسه و صفحه رویی ساز از چوب توت بهره می بردند.

شیطانک

جنس شیطانک این ساز زهی همانند خیلی از ساز های سنتی ایرانی از استخوان مخصوصا استخوان گاو می باشد.

وتر ها

وتر ها سیم های فولادی با استحکام و استقامت بالا می باشند.

دستان

از دیگر اجزاء اصلی ساز قوپوز می توان به دستان آن اشاره نمود. در حال حاضر جنس این قسمت از پلاستیک می باشد ولی در ساز های کهن جنس آن از زه بوده است.

نحوه نواختن ساز قوپوز

جهت نواختن ساز قوپوز، چارچوب آن در بین دندان های جلویی پایین و بالا واقع می شود و با انگشت شست یا سبابه، زبانه آن به نواختن در می آید. محوطه خالی میان دهان و سینوس ها تاثیر بسزایی در به وجود آمدن صدا، آواز و رنگ صوتی این ساز زهی دارند. شیوه حرکت لب ها و میزان دم و بازدم هم در نوع رنگ، آواز و ارتفاع صدا اثربخش می باشند. آوای زنبورک را در هر دو وضعیت دم و بازدم می توان به راحتی شنید. هر آنچه در آداب و رسوم ترکمنی با ساز قوپوز اجرا می شود ضرب هایی می باشد که تاخت های متنوع اسب را یادآوری می کند.

تفاوت ساز قوپوز با تار

تفاوت ساز قوپوز با ساز تار در چیست؟ کاسه تار معمولا از کنده کهنه چوب توت تولید می شود که هر چقدر این چوب قدیمی تر باشد به علت خشک بودن تار های آن چوب، تار شامل آوای دلچسب تری خواهد بود. پرده ها از روده گوسفند تولید می شوند.
دسته و پنجه همواره از چوب گردو ایجاد شده اند. شکل کاسه تار مانند دو دل به هم متصل شده و از عقب مشابه آدم نشسته ای است. ساز قوپوز یا چگور معمولا دارای شکل متمایزی است و سیم های بیشتری دارد. جنس خرک از شاخ بز کوهی می باشد. در دو سمت دسته معمولا استخوان شتر بکار برده می شود.

از تفاوت ساز قوپوز با ساز تار می توان به کوک سیم ها، شمار، فاصله میان پرده ها، شکل و سایز کاسه و صفحه اشاره نمود.

تفاوت اندازه در ساختار ساز قوپوز

ساز قوپوز را همواره در ۳ سایز تولید می کنند:

• به قوپوز های عظیمی که جهت نوازندگان و استاد های متبحر تولید می شد《 آنا ساز》 گفته می شود.
• 《 تاوا ساز》 اندازه مطلوب جهت بکارگیری خانم ها و بانوان دوستدار نوازندگی این ساز می باشد.
• برای جوانان و نوجوانان دوستدار قوپوز هم سازی با سایز کوچکتر از دو مدل پیشین تولید می شد که به آن 《 جوره ساز 》 گفته می شود.

مشهور ترین قطعه های ساز قوپوز

استاد چنگیز مهدی پور یکی از نابغه ها و اساتید ساز قوپوز می باشد. این استاد ماهر حدود ۳۶ اهنگ در سیستم سه گاه زابل را جهت این ساز به صورت نت درآورده است. بعضی از این اثر ها شامل باش دیوانی، دیلقمی، گولو، نخجوان و… می باشند.